سومين چالش بزرگ جامعه جهاني در قرن ۲۱ پس از تغييرات جوي و كمبود آب شيرين، پديده بيابان زايي به شمار مي‌آيد.
بيابان‌زايي در ايران تنها به دشت‌ها، نيزار ها ، روستا ها، جنگل‌ها و درياچه ها محدود نميشود بلكه گسترش بيابان ها تمامي مسائل اكولوژيك و زيست محيطي را تحت تاثير قرار ميدهد.
۱۹۱ كشور در جهان عضو كنوانسيون بين‌المللي مبارزه با بيابان زايي هستند.
اين كنوانسيون با هدف كمك به مهار بيابان زايي، اهدافي همچون ريشه‌كن كردن فقر اجتماعي و رسيدن به توسعه و محيط زيستي پايدار در كشورهاي مبتلا به بيابان زايي را دنبال ميكند.
بر‌اساس گزارش‌هاي اين سازمان بين‌المللي، ۵ميليارد هكتار از اراضي جهان در ۱۱۰ كشور، با پديده بيابان‌زايي روبه رو هستند.
مقابله با اين پديده، يك وظيفه ملي و بين‌المللي است. ايران به عنوان كشوري نسبتا خشك جزء 5 كشوريست كه بالاترين نرخ گسترش اراضي خشك و بيابان زايي را دارد.
ايران حدود ۱.۲ درصد از اراضي خشك جهان و ۳.۰۸ درصد از مناطق بياباني جهان را در بر دارد هچنين بيش از ۶0 درصد از مساحت ايران در اقليم هاي بياباني قرار دارد كه اين حجم از بيابان زايي روز به روز در حال افزايش است.
ايران عليرغم اينكه با نهايي شدن تاسيس كنوانسيون بيابان زدايي سازمان ملل متحد در ۱۷ ژوئن سال ۱۹۹۴، جزو نخستين كشورهايي بود كه به عضويت اين كنوانسيون درآمد ،
اما در ساليان اخير به دليل نرخ بالاي بيابان زايي بارها مورد انتقاد مجامع بين المللي قرار گرفته است.
بيابان زايي چيست ؟
طبق تعريف نهاد هاي بين المللي بيابان زايي (desertification)، نابودي و فرسايش زمين در مناطق خشك، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب است
و هنگامي رخ ميدهد كه اكوسيستم نواحي خشك، كه بيش از يك سوم سطح كره زمين را پوشانده است، به صورت غير عادي و بيش از اندازه توسط انسان‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
از سوي ديگر تاثير عوامل انساني در پديده بيابان زايي را نبايد ناديده گرفت. بهره‌برداري بيش از اندازه از سفره هاي آب زيرزميني، آلوده كردن آب هاي زيرزميني و تخريب و تبديل غير‌اصولي جنگل ها و مراتع از مهم‌ترين عوامل بيابان زا محسوب ميشوند.
تغييرات اقليمي و محيط زيستي ، چراي مفرط دام و طيور ، جنگل زدايي و تخريب فضاي سبز و همچنين خشكسالي كه اغلب با عوامل انساني نظير بهره‌برداري بيش از اندازه از سفره هاي آب زيرزميني،
آلوده كردن آب هاي زيرزميني و تخريب و تبديل غير‌اصولي جنگل ها و مراتع ، استفاده بيش از حد از سموم و آلاينده هاي شيميايي در كشاورزي، سياست‌هاي غلط آبياري، و زهكشي همراه ميشود از مهم‌ترين عوامل بيابان زايي محسوب ميشوند.
در كوير هاي ايران ميانگين سالانه بارش باران كمتر از ۵۰ ميلي‌متر است كه اين مقدار يك سوم ميانگين بارندگي جهان را شامل ميشود.
درحالي كه به دليل مسايل ژئو پوليتيك و موقعيت جغرافيايي ايران كه بر روي كمربند خشكي جهان قرار دارد ،
تبخير آب در ايران ۳ برابر ميانگين جهاني است ؛ تشديد سرعت بيابان زايي دير يا زود زندگي بيش از نيمي از جمعيت كشور را به مخاطره ميزند.
پيامد هاي بيابان زايي:
كاهش توان بيولوژيك و زيست پذيري خاك، غير قابل كشت شدن زمين هاي حاصل‌خيز ، افت كيفيت محصولات كشاورزي و اثرات گسترده اكولوژيكي، اجتماعي، سياسي ، اقتصادي و زيست محيطي،
فقر و تخريب منابع آبي ارزشمند ، فرسايش و نشست زمين كه ناشي از خالي شدن سفره هاي آب زير زميني ميباشد ، بخشي از آثار و پيامدهاي جهاني پديده بيابان زايي محسوب مي‌گردد.
از سوي ديگر واكنش پذيري اراضي به فرسايش و تخريب پوشش گياهي، امكان وقوع سيل را بالا ميبرد.
هدر رفت منابع اساسي بيابان زايي نظير خاك، آب و پوشش گياهي با تشديد پديده هاي فقر، مهاجرت و بيكاري ناپايداري هاي اكولوژيكي، اجتماعي، سياسي ، اقتصادي و زيست محيطي را به همراه دارد.
يكي از پيامد هاي منفي بيابان‌زايي كاهش حجم توليد مايحتاج غذايي و معيشتي مردم و در نتيجه بالا رقتن قيمت‌هاي جهاني وكاهش عرضه مواد غذايي افزاد زيادي را درگير گرسنگي و سوء تغذيه ميكند.
به نقل از سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد، فائو، در حال حاضر بالغ بر يك ميليارد نفر در جهان از سوء تغذيه دائمي رنج مي‌برند.
با گسترش بيابان زايي و طبق پيش بيني اين سازمان تقاضا براي مواد غذايي به ميزان ۶۰ درصد تا سال ۲۰۵۰ افزايش خواهد يافت.
براي پاسخ‌گويي به اين نيازهاي غذايي، نياز است ۱۲۰ ميليون هكتار ديگر به زمين‌هاي موجود كشاورزي در جهان اضافه شود نيازي با وسعت كشوري به پهناي آفريقاي جنوبي كه با وجود اين نرخ از بيابان زايي امري غير ممكن است.
گسترش بيابان‌ها آثار منفي ديگري همچون نقل مكان از مناطق خشك و نيمه خشك به مناطق مصون از خشكسالي كه اصطلاحا مهاجرت اقليمي ناميده ميشود را نيز در پي دارد ،
استان هاي يزد و سيستان و بلوچستان بزرگترين قربانيان اين بيابان زايي اند ، مشكلي كه تراكم جمعيت در مناطق كم وسعت را به اوج ميرساند.
راهكار مقابله با بيابان زايي :
عمده ديدگاه مسئولين اين است كه فقر زدايي ارتباط مستقيمي با بيابان زايي دارد و معتقدند كه با رويكرد مشاركت حداكثري مردم و توانمند سازي جوامع بومي و محلي در قالب مدل هاي موفق مي توان پديده بيابان زايي را كنترل نمود.
البته نمي توان از سياست هاي غلط و تصميمات بحراني و زيان بار دولت در جهت گسترش بيابان زايي صرف نظر كرد ؛
بسياري از كشور هاي خشك و نيمه خشك با كاهش سدسازي هاي غير اصولي و همچنين تصميمات دقيق اقتصادي در جهت بهبود رفاه مردم و حفط منابع زيست محيطي تا حد قابل قبولي خسارات ناشي از بيابان زايي را مهار كرده اند.
با توجه به اينكه هر ساله بيش از هزار هكتار به وسعت بيابان هاي كشور افزوده ميشود انتظار ميرود اجراي عمليات هاي آبخيز داري و وضع قوانين منع آبياري هاي غرقابي
و حفر چاه هاي عميق با كمك به حفظ منابع آب زيرزميني مانع از ايجاد ترك و فرسايش خاك شده و جلوگيري و مهار آتش‌سوزي‌هاي مداوم در جنگل‌ها و مراتع از شدت وخامت بيابان زايي بكاهد .
سرمايه گذاري در زمينه بهينه سازي آبياري هاي مورد استفاده در كشاورزي و همچنين هدايت پسآب ها و استفاده از آب خاكستري به تقليد از بسياري از كشور هاي جهان اولي
راهكار خوبي براي به حداقل رساندن پيامد هاي بيابان زايي هست؛ همچنين بررسي ظرفيت خاك و انتخاب محصولات مناسب به گونه اي كه گياهان با نياز آبي كم جايگزين گياهان با نياز آبي بالاتر شوند .
مقوله بيابان‌زايي تنها به مركز و جنوب ايران معطوف نميشود. در مناطق شمال غربي ايران و حوالي درياچه اروميه در استان آذربايجان غربي بسياري از كارشناسان زيست محيطي پيش‌بيني مي‌كنند
كه در صورت وخيم تر شدن سرعت بيايان زايي دست‌كم پنج تا شش ميليون نفر از ساكنان حاشيه اين درياچه مجبور به مهاجرت خواهند شد وضعيت باقي استان ها نيز تعريف چنداني ندارد.
آنچه واضح است، زين پس در ايران با سونامي مهيب مهاجرت‌هاي گسترده ناشي از بيابان زايي و تغييرات آب و هوايي خواهيم شنيد. مهاجرت هايي كه پيآمد هايش بيش از همه گريبان مسئولان بيخيال دولتي را ميگيرد.